SOSYETE KOUKOUY AN AKSYON: DWA LENGWISTIK PÈP AYISYEN AMENAJMAN LENGWISTIK AK POLITIK LENGWISTIK Yon lèz nan Yon Amenajman Lengwistik pou Devlopman Pèp Ayisyen Ak Jean-Robert Placide epi Joseph Sauveur Joseph
Pandan tout sektè nan peyi a ap leve kanpe.avèk rezon dayè, kont anpil lide ki pa akseptab nan Kòd Pennal ki ap sikile jounen jodi a, yo bliye dwa lengwistik pèp ayisyen an ki chita sou bilengwis oafisyèl atik 5 Konstitisyon 1987 la. Yo yonn pa leve ti dwèt yo pou pi piti kont vyolasyon sa a. Poutan, vyolasyon dwa lengwistik pèp ayisyen an se yon vyolasyon pyès moun, gwoup oubyen enstitisyon ta dwe meprize.
Lè gen de oubyen plizyè lang ki abite lib sou yon teritwa, òdinèman, gwoup ki gen plis pouvwa ak prestij sosyal la fè lang li an domine sou lòt yo epi li oblije izay lang sa a nan domèn enpòtan yo. Tandans sa a pwovoke konkirans ak konfli lengwistik, kote se lang ki pi fò a ki rive kòmande teritwa a nan dezavantaj lòt lang yo. Daprè Corbeil, nan kontèks konkirans lengwistik la, se pataj sa a, yon politik lengwistik ap chèche enfliyanse an favè yon lang, lè li pran yon seri desizyon administrative oubyen jiridik pou li chanje règ yo nan mache lengwistik la
Se pou sa limenm, Rousseau Louis-Jean (s.d.) di, nan « Élaboration et mise en oeuvre des politiques linguistiques», amenajman lengwistik se aplikasyon politik lengwistik ki te deja deside a. Se ansanm estrateji ak mwayen pou reyalize objektif ki nan politik lengwistik la. Se ansanm aksyon, aktivite, entèvansyon oubyen travay pratik ki fèt nan aplike politik lang lan. Aksyon yo ka pote sou pozisyon lang lan toukòm, yo ka pote sou sistèm ak lizay lang lan. Se poutèt sa tou, anvan nou pale amenajman, fò nou pale politik lengwistik. Politik lengwistik la se ansanm chwa Leta fè osnon desizyon li (oubyen tout lòt otorite ki gen pouvwa sa a) pran pou yo oryante , enfliyanse lizay lang lan, ba li yon pozisyon, yon plas legal (statut) oubyen tou, mete sou pye kèk regleman nan itilizasyon li (règlement du code). Politik lang yo, kit li deklare, kit li pa deklare, chita sou de gwo manman prensip: prensip pèsonalite ak prensip teritoryalite.
Prensip pèsonalite
Prensip pèsonalite a se yonn nan chwa prensip pou oryante politik lengwistik la (ale wè José Woerhling, 2010). Li baze sou dwa lengwistik pèsonèl, ki chita sou lang sèten moun (ki, an prensip, se manm yon gwoup lengwistik) olye li baze sou lang teritwa a. Li mande pou Leta genyen 2 oubyen plizyè lang ofisyèl. Li pèmèt moun fè chwa ant 2 oubyen plizyè lang ofisyèl pou sèvis Leta ak lekòl piblik. Prensip pèsonalite a se yon avantaj (pwoteksyon) pou lang ki gen plis prestij (sosyal) ak plis itilite ekonomik la, ki kontinye ap devlope nan dezavantaj lòt lang ki gen mwens konsiderasyon yo. An prensip, Politik lengwistik ki bay libète chwa lang ofisyèl la baze sou prensip pèsonalite a ak dwa endividyèl sèten moun.
Prensip teritoryalite
Prensip teritoryalite a se yon lòt prensip ankò ki oryante politik lengwistik la. Li baze sou dwa lengwistik kolektif ansanm popilasyon an. Li.chita sou lang teritwa a, avèk obligasyon pou tout moun itilize li, kèlkeswa lòt lang matènèl oubyen lòt lòt lang yo pale pi souvan nan lavi yo. Selon prensip sa a, lang teritwa a se sèl lang ofisyèl. Se sèl lang Leta ak lekòl piblik. Tout moun resevwa ledikasyon nan lekòl piblik yo, nan lang teritwa a. Pa gen chwa pèsonèl ant 2 ou plizyè .lang ofisyèl. Prensip teritoryalite a prezante yon avantaj (pwoteksyon ) pou lang teritwa a nan tout domèn nasyonal la. An prensip, politik lengwistik ki ap pwoteje lang teritwa a chita sou prensip teritoryalite a ansanm ak dwa lengwistikkolektif yo.
POLITIK AKAMENAJMAN LENGWISTIK LETA AYISYEN AN
Absans Politik lengwistik fòmèl Leta ayisyen
Leta ayisyen pa janm pibliye okenn dokiman ki ta presize ki Politik ak amenajman lengwistik 1i adopte pou peyi Ayiti. Premye kote nou jwenn yon baz pou Politik lengwistik fòmèl pou Ayiti se nan Konstitisyon 1987 la. Nan sans yon politik lengwistik global, men sa Leta deklare: « Sèl lang ki simante (ini) tout Ayisyen nèt ansanm, se lang kreyòl la. Kreyòl ak Fransè se lang ofisyèl Repiblik Ayiti . (Konstitisyon 1987, atik 5). Kidonk, selon Konstitisyon 1987 la, tout Ayisyen ansanm fòme yon sèl sosyete, yon sèl kominote lengwistik ki gen kreyòl kòm lang idantite. Pozisyon sa a dakò ak atik l.l Déclaration Universelle des Droits Longuistiques (DUDL) la.
Apati reyalite teritwa Ayiti a, jan nou te di li pi wo a, se yon dezyèm agiman pou nou rekonèt tout sosyete ayisyen an fòme yon sèl kominote lengwistik: kominote kreyòl la. Depi lontan, lang kreyòl la toujou maioritè. Tout aspè sa yo .fè nou kwè prensip ki nan fondas premye.pati nan politiklengwistU< sa a anndan Konstitisyon 1987 la, se prensip teritoryalite a.
Sepandan, selon Konstitisyon 1987 la toujou, Leta bay 2 lang,.kreyòLak fransè, yon pozisyon ofisyèl. Leta ayisyen kore desizyon sèvi ak 2 lang lan nan lòt atik sou lizay lang ofisyèl yo, nan sektè enpòtan tankou: sektè lajistis, avèkatik 24.3 a ki konsène manda arestasyon, sekté kominikasyon piblik Leta, avèk atik 40 ki gen rapò ak enfòmasyon piblik Leta, sektè ansèyman nan inivèsite, avèk atik 211 Ian epi 213 la, pwopozisyon pou kreye Akademi ayisyen an.
Nan ka kreyòl la, depi yo deklare lang sa a ofisyèl, se ba li dwa li kòm pwòp lang teritwa Ayiti a. An nou Hpawòl ki ekri nan atik 15.1 ki nan DUDL(Déclaration Universelle des Droits Linguistiques) la : «Toute comtnunauté linguistique a droit à ce que sa langue soit utilisée en tant. que langue sur son proprre territoire.» Kidonk, fè kreyòl la lang ofisyèl, se yon bon dispozisyon Leta ayisyen an pran ki ekitab.
Ki prensip lengwistik Leta ayisyen vle aplike nan politik ak amenajman lengwistik li a?
Nan dezyèm pati Atik 5 lan anndan Konstitisyon 1987 la, politik lengwistik Leta ayisyen an sanble chita sou prensip teritoryalite a. Rezon an se paske li rekonèt kreyòl la se lang ofisyèl. Toutfwa, nan dezyèm pati atik 5 lan, li konsidere 2 lang: kreyòl ki se lang teritwa a ak fransè ki pa lang teritwa a. Epi, li mete tou 2 ofisyèl. Chwa osnon desizyon pollitik lengwistik 2 lang ofisyèl la anrasine nan prensip pèsonalite a.
Nan pratik lengwistik Leta, li bay lang fransè a plis privilèj pase lang kreyòl la, kote pi fò dokimantasyon ak kominikasyon piblik li pibliye an fransè. Li kreye yon sitiyasyon, kote sitwayen ki pale fransè yo jwi plis dwa lengwistik pase Ayisyen ki pale kreyòl sèlman yo. Se yon sistèm ki mache ak prensip pèsonalite a. Se yon enjistis sosyolengwistik ki merite pou chanje tou.
Lè nou devan yon seri chwa ki melanje 2 prensip yo nan menm atik 5 lan, nou andwa mande: ki vrè prensip ki oryante baz politik lengwistik Leta ayisyen an? Se nan amenajman lengwistik la, nan plas ak wòl Leta bay lang yo nan diferan domèn, nou pral wè prensip ki kore politik lengwistik li sou teren an.
♦♦♦♦♦
