by rekakreyol | 21 04, 2020 | REKA
ALARIVE VIRIS LA!
Ak Gary Daniel
trip mwen ap bouyonnen
yon pleyad retay gouyad eleman chimik
nan ble pèdisyon ralemennenvini
sou tèt pye vèt bwa van mawon
bouskay traka goumen anvi viv
nan vale loksijèn san kontwòl
ponyen bras lakilbit sou rèl
boukantay bouke bouske bout lè fre
nan pik malè pandemik
kè m ap bat nan plan men m
lakonesans lonbraj viris pichon envizib
k trennen lafwa boukante nanm nwasè laperèz
nan kacho kowona san zuit konsyans
sosyete chanpwèl pakoti boule bwat kare
sekrè lekzistans mounite sou branka syanm blan
dekilote
degrennen
dechèpiye lwa pengwen
anba kouvèti koutpwent mawon mounite
men sou tèt zo klere
men nan machwè
men debra lage
dwèt ap tranble
karyonnen anmwey lapriyè k pèdi gou zès sizonnay lay
vag tripotay sale gran gagann an kalifouchon
larezone yon nen san larim zòt benyen malere
salezon gwo pwason plen zo nan tray ti kouran
klwazon pikan kwannan vag lanmè boulvèse
tè limite dlo sale k oun dous lave
boul mikwòb anba solèy pike midi san van
Wi! lafimen san twou nen pa deranje zye malen.
Nèg Gonbolyen
Garydan1@yahoo.comManm Sosyete Koukouy Kanada
Onz avril demil ven
by rekakreyol | 01 04, 2020 | REKA
Fòm pwezi Fantezi
Ak
Jean-Robert Placide epi Michel-Ange Hyppolite
Fantezi, se non Jan Mapou bay yon fòm pwezi Sosyete Koukouy Miyami devlope nan ane 1980 – 1990 yo. Daprè Mapou, yon powèt-dramatij, « Fantezi se yon fòm ki ap kadanse sou mo byen marinen ak mo ki ap sonnen chak fwa fraz pwetik la tonbe fè loupin ».
Nan oralti kreyòl, tout egzanp Fantezi nou jwenn yo, se jwèt avèk son, sètadi asonans, eko sonò, monorim, epi yo devlope yon tematik avèk yon nivo langay lejè, yon tematik fantezis. Fantezis sa vle di tèm ekriven an ekri pou bon plezi li epi pou li pran plezi ak pwezi. Se menm jan an tou, nan literati kreyòl la, Fantezi sipoze se jwèt ak son osnon amizman ak yonn nan eleman ki konpoze langay la, pandan sanba a ap pale yon sijè pafwa avèk kapris, san suiv okenn modèl klasik etabli.
Pwezi Mapou a ak jwèt fonetik yo, avèk omeyotelet (homéotéleute) oubyen avèk epifò (épiphore) avèk asonans iossonance], ak monorim (monorime), oubyen ak totogram (tautogramme) yo ki mete tèks la kanpe, se yon egzanp ki kapab pèmèt nou wè plizyè teknik estetik repetisyon ki kab sèvi pou fè fantezi.
Ni nan literati kreyòl, ni nan literati franse, fòm estilistik sa yo, ki balanse selon fantezi powèt la, konn bay tèks sanba yo yon plezi fantezis, yon figi fantezis. Se nan sans sa a, Michel-Ange Hyppolite (2000), nan Istwa pwezi kreyòl, p. 240, te ekri « Youn fantezi se yon teknik pou dekore pwezi. Youn fantezi se siwo sou gato pwezi ». Anplis, Michel-Ange Hyppolite fè nou remake tou, teknik fantezi mache ak amati pwezi a. Tèks ki pote non fantezi yo pa sèlman tèks pwezi ki kout.
Yonn nan pwezi fantezi travay Sosyete Koukouy pwodui, se yon tèks Jan Mapou ekri ki parèt nan prefas Pè sèt (Josaphat Large, 1994). Nou jwenn yon vèsyon tèks la ki plkonplè , pami 3 lòt fantezi Mapou ekri, ki parèt nan antoloji Mozayik (Woje E. Saven ak Drèksèl G. Woudsonn, 2007, nan p. 30).
Anba youn lalin kristalin Sou tèt youn kolin
Sou wout Iasalin … Fransin ak jozefin
Ap/è dodin
Sou sak farin youn machin.
Katrin kouzin Karin Pitit-pitit Kawolin Ap koute Edwin
K’ap jwe youn mandalin
(Jan Mapou)
Nan tèks Mapou sa a, nou obsève sekans silab (in) nan parèt plizyè fwa nan fen fraz yo. Se yon fòm estilistik yo rele an fransè homéotéleute nou pwopoze pou rele omeyotelèt an kreyòl. Fòm estilistik sa a, yon sèl rim (in) nan, li sanble anpil ak asonans, epi yo rele li tou monorirn oubyen laisse monorime. Nou ap siyale, powèm fantezi a pa respekte koze kantite pye osnon silab, ni koze kalite rim yo, tankou nou ka jwenn li nan yon powèm ki ap imite osnon ki respekte règleman pwezi klasik franse. Sa nou remake ankò, pwetik tèks la òganize pousekans silab (in) nan kontinye repete, « fè Ioupin » anndan tout kò tèks la, tankou – nan yon jwèt eko son (écho sonore) rale mennen vini, (de fwa, yon fwa) antre soti, oubyen tou tankou yon espès rim anndan kou deyò. Ou va di se yon espektak-kote pwezi fantezi a ap pran plezi li.
Egzèsis literè Mapou a sanble li gen fondas li nan oraliti a, kote nou ka jwenn plizyè tèks fantezi. Paregzanp, chante jwèt timoun, pwezi jwèt ak non moun. Yon premye tèks se ta Madan Timote ki konpoze avèk repetisyon silab (te) oubyen ak son ( e) nan final mo yo.
« Madan Timote, gwo tete, ale nan sinema varyete, li achte yon tas te,
li tonbe grennen pete san rete >>.
Yon lòt ankò se ta Serafen ki fèt avèk repetisyon silab (fen) oubyen presizeman avèk son (en).
« Serafen pye fen ap fè tenten, devan sakristen,
pou vye moso pen ».
Yon dènye egzanp, se ta Anatòl, avèk sonans (òl) la. « Anatòl monte sou yon tòl,
pou l’al keyi kowosòl.
Yon gèp panyòl bobo l’ sou dyòl ».
Tèks sa a se yon lèz nan yon atik ki rele Fòm Pwezi Kreyòl. Moun ki ekri li se Jean-Robert Placide epi Michel-Ange Hyppolite (Kaptenn Koukouwouj). Yo te pibliye li nan Pawòl Kreyòl: Revi Literè Sosyete Koukouy, (2013) Volim, 3. Nou respekte òtograf orijinèl tèks powèm yo.
