by rekakreyol | 27 10, 2020 | REKA
PWODIKSYON MATERYÈL DIDAKTIK AN KREYÒL
MICHEL-ANGE HYPPOLITE
Mwen ekri 3 liv ki kab sèvi nan sistèm lekòl Ayiti a, omwen kòm liv referans, paske mwen pa te suiv pwogram Ministè Edikasyon Ayiti a padan mwen ta pe prepare liv sa yo. Liv mwen ekri yo se: Atlas Leksik Zo moun an 4 lang (1989), Li Konprann Ekri: Yon jaden Kreyòl (1995) epi Istwa Pwezi Kreyòl Ayiti (2000). Tout liv sa yo se piblikasyon Educa Vision. Pou mwen fini, mwen va ban nou yon apèsi sou Lèt Ife ak Soul (2006).
Chak grenn liv sa yo genyen yon istwa. Fondasyon istwa yo mache men nan men ak militans mwen nan lang kreyòl la kòm kreyolis.
Atlas Leksik Zo Moun
Apre Manno Ejèn, Julio Jean-Pierre, Jean Robert Placide avèk mwen te fin louvri Sosyete Koukouy Kanada nan ane 1984, mwen te vin genyen kontak avèk yonn nan frè Joseph yo ki responsab Haïti Observateur, kote mwen te genyen posiblite prezante atik sou Kò moun nan jounal la. Nan moman sa a, Yvon Lamour te di mwen: Ou pa kab senpman mete non divès zo ki nan kò moun yo anndan jounal la. Ou dwe mete yo nan kontèks, kote anatomi an ap sèvi pretèks pou ou louvri je moun sou sa ki konsène yo sosyalman. Depi moman sa a, mwen vin pran gou nan tavay la, epi rive nan ane 1989, mwen te pibliye Atlas Leksik Zo Moun nan 4 lang: Kreyòl, angle, panyòl epi franse. Mwen te sèvi avèk 4 lang, paske mwen te nan yon demach eksperimantal.
Nan konpare angle, franse epi panyòl, mwen te remake nan ka zo ki nan kò moun yo, mo yo pa te twò diferan yonn parapò ak lòt. Sa te gide mwen nan chwa mo kreyòl yo.
Atlas Leksik Zo moun ki rive rantre nan sistèm lekòl nan Miyami, men akoz mo « Zozo » ki nan liv la, pwofesè yo te rele anmwe epi Mapou te oblije al chèche liv yo. Kèk ane apre, Educa Vesion te fè yon lòt , kote li te retire mo ki te fè moun yo pè yo.
Mwen pa konnen ki akèy vèsyon sa a te jwenn nan lekòl yo. Men, Atlas Leksik Zo Moun pèmèt tout moun konnen: Kreyòl pa gen limit. Limit li se limit moun ki pale li yo.
Li Konprann Ekri: Yon Jaden Kreyòl
Nan ane 1995, Bob Ray, yon sosyalis, ki te vin Premye Minis Ontaryo, te fè yon ouvèti sou gwoup Etnik yo. Se te yon fasonpoi li te repare kèk enjistis sou plan sosyal nan sistèm edikasyon pwovens lan. Misye te parèt ak pwogram: Antiracism Education. (Edikasyon Anti-rasis).
Yonn nan fason pou li te ede nan kraze baryè sosyal yo se te fasilite rantre lang etnik yo nan pwogram ministè a kòm kou ki pèmèt elèv yo genyen yon kredi pou yo resevwa diplòm etid segondè yo. Kòm mwenmenm avèk kèk lòt kòlèg anseyan te trè aktif nan bay èd akademik gratis anndan yon gwoup ki te rele Ayiti Rasin, te gen yon direktè lekòl ki te kontakte mwen pou mwen anseye lang kreyòl Ayiti nan lekòl Otawa, menm jan genyen kou arab, chinwa elatriye. Se tankou madam June Girvin te vin mande maladi si li bezwen remèd. Nan moman an, ministè a te di: Yo pa kab mete lang kreyòl nan kourikoulòm lan, si pa genyen yon materyèl ki pare pou yo anseye li. Konsa, mwen te rele de (2) pwofesè lang pou akonpaye mwen nan travay la. Se te: Hugues Lamour epi Jacqueline Beaugé Rosier. Pou mwen te fè liv sa a, mwen te genyen 2 modèl nan tèt mwen: Français par les Textesn (FIC) epi Les Auteurs Haïtiens Expliqués ak Doktè Pradel Pompilus. (Se avèk liv sa a mwen te fè premye kontak konsyan avèk literati Ayiti. Se sa tou ki te mennenn sou chemen ekri pwezi.)
Liv la te fèt avèk lide pou elèv konnen pwòp tèt yo, dekouvri eritay kiltirèl yo, konekte ak fanmi yo, epi dekouvri istwa peyi yo. Kòm noumenm, ki otè liv la, konnenn lang ak kilti se marasa, nou te chwazi tèks otè yo an konsekans. Liv la genyen 5 pati: Peyi, Sosyete, Lanmou, Lanati.
Nan seksyon peyi a, nou louvri avèk yon tèks Serge Madhère, ki rele Istwa Dayiti (anndan Piti Piti Plen Kay,1987, epi dezyèm tèks la, se Mèsi Papa Desalin, Moriso Lewa Dyakout (1953). Fason nou klase ekzèsis yo anndan liv la fòse timoun lan al konsilte fanmi li pou li tabli yon pon kiltirèl entèjenerasyonèl.
Istwa Pwezi Kreyòl Ayiti
Istwa Pwezi kreyòl Ayiti (2000) se yon liv Educa Vision pibliye. Yon lòt fwa ankò, se Yvon Lamour pou mwen di mèsi. Se limenm ki te gen abitid kreye seminè pou aprantisay lang kreyòl nan Boston. Nou te nan ane 1989, lè li te envite mwen vin pale sou pwezi kreyòl nan yonn nan seminè li yo nan Boston. Mwen di Boston, men se kab byen se te nan Cambridge. Envitasyon sa a te rive jwenn mwen, apre li te fin li yon atik mwen te ekri sou yon liv Pauris Jean-Baptiste nan jounal Koukouwouj, frère Géneus yo te pibliye nan Boston.
Nan paryòd sa a, mwen pa te okouran okenn liv ki ekri sou pwezi kreyòl an kreyòl. Mwen te suiv konsèy defen Henri Claude Daniel la, nan Kaye Kreyòl nimewo 1, liv manifès Mouvman Kreyòl / Sosyete Koukouy, kote misye te di:, si pa genyen prensip ki deja tabli sou pwezi ki ekri an kreyòl, kreye yo. Kòm mwen pa te jwenn anyen ki ekri an kreyòl sou pwezi kreyòl, mwen te oblije mete enèji pou mwen kreye materyèl an kreyòl sou pwezi kreyòl. Se konsa mwen te vin pran gou nan fè rechèch, palmante avèk manm Sosyete Koukouy Kanada yo: defen Julio Jean-Pierre, Jean-Robert Placide epi Manno Ejèn, jouk mwen rive pwodui liv sa a: Istwa Pwezi kreyòl Ayiti.
Si pa te gen seminè Boston yo, mwen ta kab pa janm genyen lide pwodui materyèl sa a nan moman mwen te pwodui li a. Se sèten, jounen jodi a, liv sa a merite revize ajiste, elatriye, men ti bout kouto miyò pase zong.
Mwen ta kab pase atravè plan liv la avèk nou, men mwen dwe kite plas pou lòt moun pote grenn sèl pa yo nan manje a.
by rekakreyol | 17 10, 2020 | REKA
YON LÈZ NAN LAVI ANPRÈ DESALIN
MICHEL-ANGE HYPPOLITE
Desalin fèt Grande-Rivière Du Nord, nan yon rejyon ki rele Cormier. Blan ki te mèt Desalin lan te rele Jacques Duclos.
Gen plizyè ekriven listwa ki chwazi divès ane nesans pou Desalin. Gen youn diksyonè pou non mounn ki ekri Desalin te fèt nan ane 1748. Genyen Richard Pattée ki di Desalin fèt ant 1749 ak 1756 nan Sendomeng. Jules Rosemond , bò kote pa li, san li pa di ki kote li jwenn enfòmasyon an, deklare Desalin fèt 20 septanm 1758. Berthoni Dupont, ki ap viv nan Nouyòk, ekri nan yon liv li rele Jean-Jacques Dessalines, Dessalines fèt nan lane 1758. Men sa pa rete la, paske Dr. François Dalencourt di bò li : Desalin fèt youn 25 jiyè. Claude Auguste ekri Desalin fèt 17 fevriye 1758, epi Michel Oriol ekri Desalin fèt 2 fevriye 1758. Konsa, pa gen moun ki vrèman konnen vrè dat Desalin te fèt la, ni tou pa gen ki konnen manman Desalin ak papa li, paske nan epòk sa a politik rejim kolonyal la se te pase anba pye, tòchonnen baz devlopman esasyèl nan lavi esklav yo, nou vle di lafanmi. Se poutèt sa propriyetè esklav yo toujou depatya ( nou vle di depareye) madanm, mouche, pitit, frè ak sè, voye yo al viv nan diferan bitasyon byen lwen. Rezon an se pou yonn pa janm kontre ak lòt. Tout sa, se mannèv pou touye solidarite nan mitan yo.
Sèl moun listwa rapòte kòm pwòch fanmi Desalin, se Viktorya Montou, Desalin te rele Tant Toya. Listwa rapòte tou Viktorya Montou te yon fanm vanyan total kapital, ki pa te janm pè je pou li vale tèt. Pandan batay esklav Ayiti yo kont sistèm kolonyal l a, li te manyen manchèt tankou tout gason.
Berthony Dupont, otè ki ekri liv ki rele Desalin lan, rapòte tou, rezon ki fè Desalin vin pote siyati Desalin, nan plas Duclos, se paske Duclos te vann Janjak ak yon nwa lib ki te siyen Desalin. Depi lè sa a, Desalin te vin pote non Janjak Desalin. Berthony Dupont raple nou tou, nan epòk sa a pi gwo lawont ki ta kab tonbe sou yon esklav, se wè propriyetè li, ki Blan, al vann li ak yon nwa lib ki genyen dwa achte esklav.
Sepandan, ant Janjak epi nouvo mèt li a, yon moun nwa parèy li, te genyen yon bon rapò. Se nan men nouvo mèt li a, Desalin vin aprann metye chapant.
Rezon ki fè Duclos te vann Desalin, se paske Desalin te yon esklav rebèl. Li pa te janm vle soumèt li. Sa te lakòz Desalin pase anpil mizè epi li te manje anpil kout fouwèt nan men mèt li.
Nouvo mèt Desalin lan, kwake li te yon byenfetè pou Desalin, te genyen anpil pwoblèm ak konpòtman rebèl misye . Se konsa yo rapòte, yon jou li te di Desalin : « Ou se yon bon travayè, men ou se yon move chen.»
Se nan epòk Desalin te ap travay ak nouvo mèt li a, li al rantre an kachèt nan ekip ki te ap goumen pou liberasyon masyonal tè Ayiti a
Nou dwe konsidere aksyon revolisyonè Desalin lan tankou aboutisman batay tout ansyen revolisyonè ki te abitye leve kanpe kont sistèm esklavay, soti sou endyen ki rele Kawonabo a pou nou rive sou Boukmann san nou pa bliye Makandal. Konsa, lè gen konpatriyòt ki ap di : yo se louvètiryen. Yo pa desalinyen, nou kab di yo pran nan mera lavay sèvo peyi kolonyal yo, paske Tousen ak Desalin se degouden ak senkant kòb, egal-ego, nasyonal-nasyono. Yo se marasa nan mantalite yo pou yo chanje sistèm esklavajis la. Tout moun ki ap ankouraje nou chwazi kan ant Desalin ak Tousen, se moun ki ap divize nou pou yo kab rete dyanm nan plas kolonizatè yo. Nan ka sa a, nou sonje konfizyon Blan meriken ap mete nan mitan nwa meriken yo, paske Blan yo ap ankouraje Afwo-ameriken yo chwazi ant Martin Luther King epi Malcom X. Poutan, se batay Pastè Martin Luther King epi batay Malcom X, bradsi bradsou avèk batay Tousen epi Desalin san bliye Endyen yo, ki pèmèt jounen jodi a pitit Lafrik yo kontinye ap agrandi chemen liberasyon an pou mounn nwa toupatou sou latè tankou anndan Etazini. Konsa, si nou rete nan divizyon, rale dra a mete li sou bò nou sèl grenn, se nou tout ansanm ki ap pèdi. Konpòtman de grenn gòch, se konpòtman konze, ki te vann Chalmay Peral pou yon ponyen lajan. Lajan se yon nesesite, men pyèsmoun pa dwe kite lajan fè li danse.
Daprè Berthony Dupont nan liv li a ki rele Jean-Jacques Dessalines, yon liv tout moun ta dwe li, Desalin se sèl militan ki te patisipe nan seremoni Bwa Kayiman an epi ki rive wè abolisyon sistèm esklavay la.
Karyè militè Desalin kòmanse nan ane 1792, lè rebèl yo te fache kont komisè kolonyal la, epi yo te deside al pote fòs ponyèt yo bay Lespay. Se nan epòk sa a Desalin al kole zèpòl ak kèk lòt revolisyonè, kote nan bon jan batay, yo te rive okipe plizyè vil ki te anba labànyè Lafrans.
Apre yon batay ki te fin fèt Mòn Pele, Desalin te blese nan pye. Kwake li te blese, li te monte cheval li epi li te kontinye ap goumen. Lè Tousen te fin asiste kalite devouman sa a, li te rele Desalin, epi li te ba li grad Kapitèn. Apre kèk ane nan batay sou kòmandman Tousen Louvèti, Desalin vin genyen tit ofisye nan lame Sendomeng lan. Epi, se la tou Desalin vin pran tout eksperyans li te bezwen pou li te goumen jouk mayi mi. Sa vle di, jouk li te rive libere tè Ayiti anba men Lafrans.
Michel-Ange Hyppolite ( Kaptenn Koukourouj)
Manm Sosyete Koukouy Kanada, manm Akademi Kreyòl Ayisyen.
michelangehyppolite@rogers.com
by rekakreyol | 15 10, 2020 | REKA
Lang ak kilti se Marasa
Ak
Michel-Ange Hyppolite
Depi alapapòt, apati tit prezantasyon an, nou deja angaje nou nan yon chan kiltirèl ki pa nou ak mo marasa a.
Lang se mwayen kominikasyon, se an menm tan yon elaman kiltirèl. Kilti nan sans nou vle pale sou li jodi a, se antwopoliji, vivasyon moun, se konpòtman sosyal, sisyolojik, elatriye. Lè mwen rive sou mo marasa a, mwen kab di nan sosyete mwen frekante yo, se Ayisyen, desandan Lafrik ginen, ki sèvi ak mo marasa a, yon kondisyon kote de moun fèt ansanm, epi ki plake li nan divès lòt sitiyasyon: zanmitay, lanmou, espirityèl elatriye. Nan tout ale vini afektif oubyen sentimantal sa yo, mo marasa a toujou rete avèk menm makfabrik li sou plan semantik, kote li makònen ak nosyon ansanm lan, nosyon de nan yonn lan. Sa vin mennenn nou sou teren antwopoloji, kote fason noumenm Ayisyen nou viv mo marasa a, Makonnen ak pratik kiltirèl nou [PWEZI].
Lè nou konsidere lang kòm yon eritay kiltirèl, nou kab di: lang nou se nou, nou se lang nou. Lang nou ede nan fondasyon karaktè nou epi anmenm tan an, nou la pou nou fòme lang nou, devlope li, mennen li nan tout nivo nan lavi nou.
Lang nou se yon pantak, yon vèvè ki pèmèt nou rekonèt ki moun nou ye.
Lè mesyedam, ki te ekri Konstitisyon 1987 la, gouvènman jounen jodi a vle chanje ilegalman an, te di: «kreyòl se sèl lang ki simante tout Ayisyen», yo te konnen sa yo ta pe di. Pi plis toujou, pa fouti genyen yon verite ki plis verite pase pawòl fondamantal sa a. Se sèten, nou eksperimante verite sa a prèske chak jou. Si byen, pi bèl fason pou nou sonde yon moun , sou ayisyènte li, mwen di li byenn sonde, se mande li: Si li pale kreyòl. Pi plis toujou, degre ayisyen moun nou ap pale ak li a pral pran grad. Li pral pran grad apati fason li mache konpa lang lan pandan li ap pale epi nan kadans langay li. Nou kab wè mwen nonmen non konpa ak kadans, yo pa inosan. Yo rantre toujou nan asosyasyon lang ak kilit. Yon moun ki Ayisyen, ki ta pe viv nan yon sèten epòk anndan peyi a, ap deja mache nan lespri li, yon dal reyalite ki mache ak de mo sa yo (konpa epi kadans). Yo kab menm wè tèt nan yon ri kèlkonk anndan Pòtoprens nan tout kalite aksyon, depandan laj yo. Remak sa a, mwen fenk fè la a, pèmèt mwen voye pousyè nan pwa yon moun ki pa Ayisyen oubyen ankò , voye dlo pou mwen mouye moun ki nan gwoup laj ki fèt apre ane 1960 yo. Moun sa yo ap di nan kè yo, mwen pa konnen anyen nan koze Kaptenn lan ap pale la a. Kaptenn lan ap manyen eritay kiltirèl nou nan yon espas anndan Ayiti pandan li ap itilize kèk pwovèb kreyòl ki byen mate.
Kisa li vle montre? Li ap demontre nan yon fason pratik: Lang ak kilti se marasa. Kilti Kaptenn lan ap pale la a, se pa bèl reponndong lakonesans non. Li vle chita prensipalman sou kèk eleman sosyal ki ta pe brase nan Pòtoprens nan ane 1960 yo. Poudayè, menm pandan Kaptenn ap mate koze sa yo, limenm tou, li genyen feblès pa li, paske soti 1972 rive jounen jodi a, genyen reyalte sosyo-kiltirèl ki make lang kreyòl la anndan Ayiti, Kaptenn pa konnen, paske li pa pe viv sou teren an chak jou ki jou, pou li rive eksperimante oubyen viv avèk chanjman sa yo.
Annou kontinye trese riban ak lang lan, yon nèg ki grandi sou Bèlè nan Pòtoprens, menm jan ak mwen, ap deja wè yon gwoup moun ki ap fè wonn yon poto, ki genyen riban tout koulè ki tache ladan, epi moun yo ap danse, yo ap fè laviwonn poto a san yonn pa frape ak lòt. Kidonk, itilize mo trese riban an nan fraz sa a pa inosan. Mwen vle ranmase yon reyalite sosyokiltirèl epi rantre ak li sou teren literati.
Wi, nan kontinye trese riban avèk tèm lang epi kilti se marasa a, mwen pral debouche sou nosyon Serge Fuertès rele: dyalèk mastèbrenn, dyalèk mpe, dyalèk kinay, elatriye. Alaverite, Plis nou anrasinen nan kilti Ayiti a, se plis nou ap kab di, avèk asirans, apati kèk mo kle ki nan fraz yon moun, nan ki zòn nan peyi a, li sòti. Si moun lan di nou: M pe di ou sa lontan, ou pa tande. M pe sa a, siyale nou moun lan soti nan sid peyi a. Si moun lan di nou: Sa a se ki nan m. Nou konnen li soti oubyen li pase yon tan nan zòn nò peyi a. Konsa, fason moun lan pale a, mo li itilize yo, deja di nou, moun lan soti nan yonn nan branch kiltirèl ki anndan peyi a, paske chak rejyon yo anndan peyi a (Ayiti) genyen patikiralarite pa yo sou plan kilinè, ki limenm tou genyen yon dominans kiltirèl anndan li.
Annou rapousuiv. Lè Langichat di nou nan yon blag: Mwen rankontre yon moun sou wout Petyovil oubyen lali, epi moun lan di li: Languichat mete ma anba epi li reponn moun lan: kote pen ou? Si ou pa genyen yon fib kiltirèl ayisyen, ou pa pe rive konprann blag la. Konsa, pandan moun ki genyen konpetans kiltirèl milye ap ri, oumenm ou ap rete frèt epi ou ap santi ou raz, paske ou pa konprann.
Lè Jan Mapou di: Placide ou ap pran devan, mwen ap pran dèyè. Se sèten li ap pale de pozisyon, men pozisyon an depandan fason moun lan pwofonde nan lang kreyòl la, pozisyon sa a a kab genyen yon konotasyon seksyèl pèvè nan lespri moun lan. Sa kab ekivo ak sa nou ta kab rele 2 pou yonn.
Lang ak kilti se marasa, men konn gen moman, gen langay ki konn gen efè retire trip mete pay. Sa vle di, eseye retire sa ki natirèl nan fondas kiltirèl la epi ranplase li ak sa ki atifisyèl. Sa rive, lè moun ki ap pale a oubyen ekri a, fè yon fopa kiltirèl volontè avèk lide pou li satisfè yon ideyoloji kèlkonk. Depandan entansite fopa a, nou kab menm pale de denannantize. Retire nanm. Demanbre nan sans franse mo a. Paske yon demanbre nan kilti ayisyen an se yon espas pou espirityalite lafanmi.
Genyen yon Ayisyen natif natal ki amize li ekri ayabonbe, pou li eksprime kontantman li. Sepandan, chak fwa li ekri ayabonbe, nan lespri mwen, se ayibobo li vle di, men kondisyon sosyal li anpeche li sèvi avèk mo ayibobo a. Nou pa dwe bliye sa, lè nou rantre nan relijon, yon kilti ka toujou eseye anvayi yon lòt. Se menm jan an tou, moun ki genyen plis nannan yo. Moun ki genyen plis kran yo ka pran sa nou genyen nan kilti natif natal nou an epi pote boure nan relijon katolik la. Nou va sonje Pè Joseph Augustin (Papi Djo) ki travay, fè kanpay pou li rantre tanbou nan legliz. Anndan yon aksyon li te rele Tanboula. Tanbou sa yo, se pa tango oubyen vals yo ta pe jwe. Se kadans vodoun yo, yo ta pe bat anndan legliz la.
Pandan gen moun ki ap bay kann pou banbou oubyen zannana pou sizàn, nan twoke mo vodoun ak mo ki gen aparans vodoun menm lè andan yo se vodoun ki ap mate, genyen lòt moun ki ap kreye chemen pou yo bay vodoun an menm plas li genyen anndan fidèl yo nan legliz kote fidèl yo ale chak jou a.
Nan prensip zannana pou sizann lan, se kilti peyi nou an ki ap dechte sou pye. Sa vle di, ki ap mèg sou pye. Si pratik sa a rive pran pye toupatou epi konsyanmman, san pyès moun pa denonse li, se wè nou va wè eritay kiltirèl pwofon nou yo ap mouri nan mitan nou. Epitou, jenerasyon ki nan wout ap vini ap pèdi tout fòs kiltirèl noumenm nou genyen jounen jodi a pou yo asosye tèt yo ak yon reyalite depaman ki ap twoke chay pou kò
Mo Ayabonbe a, menm lè li ta vle sonnen menm jan ak ayibobo, pa genyen menm valè semantik avèk Ayibobo. Ayabonbe daprè Jeannot Hilaire nan L’Edifice créole en Haïti : Soubassement amérindiens, vle di:« plutôt la mort que l’esclavage» Yo di pèp nan epòk la te rantre pawòl sa yo nan yon chante. Kidonk, se pa yon apwobasyon ni yon kontantman, se yon pawòl rezistans. Konsa, nan twoke Ayibobo pou Ayabonbe nou ap pase akote yon reyalite nou ta genyen tout enterè pou nou rann pi dyanm paske li konekte nou dirèk dirèk ak manman Lafrik.
Michel-Ange Hyppolite (Kaptenn Koukouwouj)
Vis Prezidan Biwo Santral Sosyete Koukouy
Manm Akademi Kreyòl Ayisyen
♦♦♦♦♦
by rekakreyol | 06 10, 2020 | REKA
SOSYETE KOUKOUY AN AKSYON: KREYÒL SE GADYEN LAKOU A
Lang kreyòl la se gadyen eritaj kiltirèl nou !
AKADEDMI KREYÒL AYITI
« Lang kreyòl la se gadyen eritaj kiltirèl nou», se tèm Akademi Kreyòl Ayisyen (AKA) chwazi pou li selebre mwa Lang ak Kilti Kreyòl 2020 an.
Tèm sa a envite nou gade lang kreyòl ayisyen an nan fonksyon kiltirèl li. Kòm lang lan genyen plizyè dimansyon, Akademi an chwazi, ane a, montre kijan lang kreyòl ayisyen an rive jwe wòl gadyen nan konsèvasyon eritaj kiltirèl ayisyen an.
Ayiti nan yon sitiyasyon sosyolengwistik patikilye ki mande bon jan konpreyansyon pou abòde li. Akote reyalite sila a, genyen yon evidans Akademi Kreyòl Ayisyen pa sispann montre. Tout Ayisyen konprann epi pale yon grenn lang : kreyòl. Se yon reyalite sosyolojik. Lasyans lengwistik ak esperyans popilasyon an fè, montre nou, yonn nan eleman ki pi enpòtan nan kilti yon pèp, se lang li. Lang lan gen plizyè fonksyon : anplis kominikasyon, ramasay konesans ak esperyans, li pèmèt transmisyon, difizyon ak konsèvasyon kilti peyi a.
Konsa, lang lan se motè kiltirèl ki konsène Ayisyen, yon rezèvwa wòdpòte ki ede nou konsève ak prezève sa n genyen kòm patrimwàn kiltirèl imateryèl. Soti nan resèt kizin oubyen gastwonomi pase pran pwovèb yo ki se temwànyaj sajès nou kòm pèp, pase pran istwa kont nou yo san bliye divès chante popilè ki la depi digdantan rive nan konpa, se lang kreyòl la ki konsève yo epi pèmèt yo rive jwenn nou pou n rapousuiv transmisyon yo bay lòt jenerasyon.
Lang kreyòl la se veritab laboratwa ki ede pèp la pote epi valorize kilti li. Tout eritaj kiltirèl nou yo, blag yo, lodyans yo, tradisyon yo ak pratik kiltirèl yo pase pa lang kreyòl jenerasyon apre jenerasyon . Jodi a menm, lang kreyòl se temwayaj eritaj sa nou ap benefisye nan pratik kiltirèl nou kòm pèp. Nan sans sa, lang kreyòl se achiv nou, galata nou.
Eritaj kiltirèl sa a manifeste nan tout lavi popilasyon an : relijyon, abiman, manje, literati … men, yonn nan kote li pi byen chita nan konsève kilti ayisyen an se nan mizik ; Konpa, Vodou (sa nou rele mizik Rasin nan), Bolewo, Twoubadou, elatriye. Konsta a klè, majorite mizik nou yo se an kreyòl mizisyen yo konpoze yo. Nan sans sa a, tout sa pèp la viv yo nan kotidyen yo. Se nan mòd mizik sa a popilasyon wè lavi, tout sa li genyen kòm filozofi ak reprezantasyon sosyal. Se nan lang sa a atis yo rive tradui reyalite ki sizonnen yo ki ba yo enspirasyon pou konpozisyon mizikal yo.
Zèv mizikal ayisyen pèmèt lang kreyòl rive menm byen lwen kote atis yo pa ka rive. Jounen jodi, se pa ni yonn ni de koral entènasyonal ki ap entèprete chante kreyòl. Chante kreyòl sèvi kòpis nan ansèyman lang kreyòl nan milye inivèsitè entènasyonal kote akote lang nan, etidyan etranje ap benyen nan kilti ayisyen, jouk yo mande vizite Ayiti, jouk yo ekri memwa lisans yo nan lang kreyòl. Ki fè la a, lang kreyòl ayisyen an, se pi gwo gadyen eritaj kiltirèl pèp ayisyen an. Sosyete a dwe kontinye renmen li, pwoteje li, valorize li, pwodui ladan li, travay li sou plan syantifik pou li devlope nan lòd ak dispiplin selon prensip lasyans.
Lang eritak kiltirèl ayisyen an se lang ofisyèl peyi a. Konstitisyon peyi mande pou li nan tout aksyon nasyonal, pou li sèvi nan piblikasyon tout dokiman ofisèl peyi a.
Lang yon pèp se premye idantite kiltirèl li ! Kilti yon pèp se fòs ki bay lavi li sans ! Nanm pèp ayisyen an se Lang li ak kilti li !
