by rekakreyol | 31 08, 2020 | REKA
NOU SONJE BWAKAYIMAN
Wikenn pase a te fè 229 lane depi esklav Ayiti yo te sèmante pou yo ranvèse sistèm esklavajis la, nan yon gwo rankont listwa rele Seremoni Bwakayiman. Nou sonje Bwakayiman.
Sou site Inventaire du Patrimoine immatériel d’Haïti, nou li :
«Bwakayiman se yon espas espesyal sou plan istorik, kiltirèl epi espirityèl. Se yon etap enpòtan nan batay esklav yo pou liberasyon yo. Daprè moun nan zòn lan, se nan bitasyon Lenormand de Mezy nan awondisman Morne Rouge, ki prensipal espas kote seremoni Bwakayiman an te fèt la.
Pandan lontan, Leta te abandone espas la. Rive nan ane 1982, gouvènman ki te an plas la te pran yon dekrè ki deklare « Bwakayiman se yon patrimwàn touristik nasyonal» An janvye 2000, te gen yon etid ki te fèt nan zòn lan. Sa te vin bay espas la nanm li. Depi moman sa a, moun te vizite Bwakayiman regilyèman. Chak ane, nan dat 14 dawou, genyen anpil moun, Ayiti ki nan peyi etranje, ki al fè pelerinay sou bitasyon an.»
Tradiksyon Michel-Ange Hyppolite (Kaptenn Koukouwouj)
TÈKS LAPRIYÈ SEREMONI BWA KAYIMAN AN
Bondye ki fè solèy,
Ki klere nou anwo,
Ki soulve lanmè,
Ki fè loray gwonde,
Bondye la zòt tande
Kache dan nyaj.
E la li gade nou.
Li vwa tout sa blan fè.
Bondye Blan mande krim,
E pa nou vle byenfè,
Men Bondye la ki si bon
Òdone nou vanjans.
Li va kondui nou.
Li ba nou asistans.
Jete pòtre Bondye blan
Ki swaf dlo dan zye nou
Koute lalibète ki nan kè
a nou tous! …
In Istwa Pwezi Kreyòl Ayiti ak Michel-Ange Hyppolite (Kaptenn Koukouwouj) (2000), paj 35.
Anplis lapriyè sa a, nan tan modèn yo, genyen Akademisyen Pierre Michel Chéry ki ekri yon dokiman, kote li rezime kèk lide, li rele :
DOUZ PRENSIP BWAKAYIMAN
Ak
Pierre Michel Chéry
1. Premye prensip: Tout moun se moun. Pa gen moun pase moun.
2. Dezyèm prensip: Tout moun gen plas yo anba syèl ble a.
3. Twazyèm Prensip: Si gen pou youn gen pou de. Sonje moun ki dèyè.
4. Katriyèm Prensip: Chak moun gen fason pa li pou li lapriyè
5. Senkyèm Prensip: Sa nou pa konnen pi gran pase nou.
6. Sizyèm prensip: Nan pwen anyen nan lavi a ki pa gen regleman. Se regleman ki bay lavi a ekilib.
7. Setyèm prensip: Pa defèt ekilib lavi a san rezon. Moun, ki mal deplase eleman yo, ap rale malè sou tout moun
8. Uityèm prensip: Tank n ap aprann, se tank n ap konnen kòman pou nou respekte ekilib lavi a.
9. Nevyèm prensip : Pa janm manje manje bliye.
10. Dizyèm prensip: Toujou sonje: fè koupe fè; dèyè mòn gen mòn; pa fè san inosan koule; pa lage chay nan men manfouben.
11. Onzyèm prensip: Veye!
12. Douzyèm prensip: Douzyèm prensip: Malè yon eritye ki bliye esklav fè Bwa Kayiman pou moun k ap sèvi Bondye pa lote moun nan mitan bèt.
Pou mwen konplete panse sa a, mwen va raple nou pawòl Moriso Lewa a, ki di: Desalin se bra Bondye. Anfèt, si nou di Bondye bon, li pa fouti lage nou nan yon reziyasyon san aksyon. Si Bondye bon, li pa fouti ap ti nou founi je gade sila yo ki ap bwè san nou, manje fòs travay nou epi priye pou yo. Epi, priye pou sa chanje nan syèl. Poutan, nou poko konnen okenn moun ki retounen pou yo vin di nou kouman sa ap pase anlè a. Se konsa mwen konprann douzyèm prensip Bwakayiman ki soti anba plim Pierre Michel Chéry.
♦♦♦♦♦
by rekakreyol | 16 08, 2020 | REKA
Rasin Filo nan Literati
Chak chaplè genyen kwa li. Se menm jan an tou, chak epòk genyen moun espesyal ki make li. Sa ki kreye kalib moun sa yo se aksyon yo, fòs karaktè yo, militans yo epi vizyon yo pou sosyete, kote yo ap viv la. Se tout sa ki ba yo lesepase. Konpè Filo (Anthony Pascal) se yonn pami moun sa yo. Li kòmanse lavi nan kondisyon modès, epi li chwazi kenbe liy modesti a jouk jou Granmèt la te deside rele li – 31 jiyè 2020. Sipèb komèt sosyokiltirèl sa a te tanmen limen avèk literati. Wi! Se nan literati pou nou jwenn rasin Konpè Filo.
Nou toujou tande yon pawòl ki di: Literati ka sèvi motè chanjman, men, pisans transmiyon li pa rapid. Sepandan, efè li garanti. Nan sans garanti a, nou kab site yonn nan zèv klasik Moris Siksto yo: Ti Sentaniz, ki reveye konsyans moun toupatou nan peyi a sou koze restavèk; nou kab site tou, yon zèv Moriso Lewa, kou, Mèsi Papa Desalin, ki pa sispann fè san bouyi nan venn nou. Se nan menm epòk Moriso Lewa te ekri liv ki genyen Mèsi Papa Desalin ladan an, Dyakout, li te ekri pyès teyat ki te rela Antigòn lan. Li te ekri tou de nan ane 1953. Se pyès teyat sa a, ki te sèvi pou louvri vàn talan Anthony Pascal, tout moun vin batize Konpè Filo. Kidonk, literati genyen pouvwa pou li fè mèvèy epi pou mèvèy li rete limen.
Anplis travay Moriso-Lewa, geyen tou yon powèm René Philoctète ki rantre nan dòz eleman, ki vin sèvi katalizè pou Anthony Pascal anvayi sèn lavi literè epi medyatik sou tè Ayiti. Fraz R. Philoctète ki te vin reveye konsyans Anthony Pascal la se te: «Pour tous ceux-là, je reste.» Se konsa, malgre lekzil, Konpè Filo te retounen nan peyi li, epi li rete nan peyi li. Nan yonn nan prezantasyon li yo, Konpè Filo di, Pawòl sa yo se tankou, se pou limenm menm Philoctète te ekri yo. Konpè Filo te chwazi vini yon ouvriye chanjman avèk lide pou li te bati yon peyi tou nèf. Yon peyi, nou te toujou ap tann, epi nou kontinye ap tann jouk jounen jodi a. Nou pa dwe kanpe sou atant nou, men nou dwe kontinye goumen ak mwayen nou genyen, selon konpetans nou, pou nou pote lespwa nou byen wo nan syèl rèv nou. Alaverite, tout tan tèt pa koupe li pa dwe dezespere mete chapo.
Ginen pa Bizango
Konpè Filo te chwazi rete nan peyi a, se vre, men li te pare lespri li. Preparasyon sila a te fèt apati koneksyon li avèk divès branch reyalite peyi a nan tout dimansyon: politik, sosyal, kiltirèl, jouk li te rive rantre nan chan eritay ginen yo. Se apati chan semantik ginen an, li batize espas televizyon li te anime nan Tele Ginen an. Li te rele pwogram li an Kalfou. Kalfou se espas kwazman Fason Konpè Filo te abiye ak chapo li, chemiz li raple yon moun Kouzen Zaka. Lè Konpè Filo te chwazi Zaka, li te chwazi travay. Endirèkteman, li te chwazi konbit, paske jouk jounen jodi a, travay latè nan peyi nou se yon travay ekip. Se tèt ansanm. Se konbit. Se twouse jannm gason, woule manch chemiz pou nou mete men. Lè mwen ap gade Konpè Filo, se imaj sa a, li fofile nan lespri mwen. Se avèk menm vizyon an, mwen pran pwa pawòl li yo avèk divès sans yo nan lespri mwen.
Èske grenn Konpè Filo te plante yo pral leve? Èske yo pral jwenn lapli pou yo jèmen, jouk yo rive flere? Pyès moun pa kab konnen. Sepandan, li rete klè, entansyon Filo, se te leve defi pou aksyon militans sosyal li yo pa mouri.
Konsa, Kalfou se te yon espas rankont, espas pou li pataje konesans avèk divès kalite moun, epi mete reyalite peyi a anba je tout moun. Se sa nou santi nan emisyon li te fè ak kiltivatè Latibonit yo, epi nan emisyon li te fè anvan sa avèk medam ki ap pratike pi ansyen metye sou latè a, nou vle di jenès, kote Filo te itilize yon litani mo tokay pou li dekri metye a. Itilizasyon divès mo sa yo te montre nou enterè Konpè Filo nan brase zo nan kalalou lang kreyòl la.
Konpè Filo pa te pè afiche aklè koulè mistik li. Li te konnen: Ginen pa Bizango. Fòs panse Filo nan sans sa a parèt ak flanm vanyans li, nan yon emisyon, kote li te fè yon chita koze avèk chantè Lionel Benjamin nan dat 13 mas 2019.
Nan rankont sa a, se te jounalis la ki te la, men se te an menm tan, yon moun ki te wè Ayiti apati yon pèspektiv mistik. Kote li di: «Bòn ou pa mete, ou pa manyen.» Oubyen ankò: « Bòn ou jwenn granpapa ou plante, ou pa retire li. Nan menm konvèsasyon sa a, Konpè Filo te fè nou konprann, lavi a pa senp jan nou ta vle kwè li a. Lavi pote divès fasèt. Anfèt, daprè Filo toujou, lavi a se pa sa nou wè ak sa nou aprann lekòl la sèlman. Konsa, tout moun dwe manifeste yon respè an pwofondè pou chak grenn moun, ki ap viv alantou li kèlkeswa kondisyon sosyal moun sa a. Se nivo respè pou moun lan, ki te bay Filo pwofondè lespri pou li te repete fraz sa a :«Chak moun se yon fòs ki gen korespondans ak kosmik lan. Meprize yon moun se mepriz pwòp tèt ou, paske nou tout konekte yonn ak lòt.»
Pou nou fini, nou kab di, diferan moun, ki ap suiv karyè Konpè Filo kòm jounalis, kapab apresye divès aspè nan lavi misye. Angwo, Konpè Filo te viv avèk yon senplisite ki kab dezame anpil moun, ki konprann lavi senpman mache avèk sa yo posede sou tè a. Pou Konpè Filo, anyen pa senp. Dayè, se pa tout tan Konpè Filo chwazi parèt senp nan langay li. Pafwa li itilize pawòl pwent, parabòl oubyen daki. Lè li vle rive pi pre moun, ki alantou li yo, li itilize pwovèb. Se tankou Filo te vle di nou: Dèyè mòn gen mòn. Se lite pou nou kontinye lite si nou vle lavi chanje.
Michel-Ange Hyppolite (Kaptenn Koukouwouj)
Manm Akademi Kreyòl Ayisyen
Vis Prezidan Biwo Santral Sosyete Koukouy
Lantèman Konpè Filo (Anthony Pascal) ap selebre jou madi 18 dawout 2020 nan Kyòs Oksid Janti, Channmas.
by rekakreyol | 02 08, 2020 | REKA
Konpè Filo file, zèv li rete ak Frantz Duval, redaktè anchèf jounal « Le Nouvelliste »
[NDLR] Konpè Filo te revolisyone Radio Haiti lè li te konn anime chak swa yon emisyon nouvèl an Kreyòl ; li kontinye revolisyon an lè li ankouraje Frantz Duval pwodui yon tèks an Kreyòl nan « Le Nouvelliste ». M pa di jounal la pa pibliye tèks an Kreyòl non, Lyonel Trouillot fè sa souvan, men Kreyòl pa jwenn plas li te dwe jwenn nan pami sa ki pibliye yo. Frantz, mèsi kantmenm ! REKA repwodui tèks la jan li te pibliye nan Le Nouvelliste la]
Publié le 2020-07-31 | Le Nouvelliste
Jodi vandredi 31 jiyè ki t ap fè Jean Leopold Dominique 90 zan si li te vivan toujou, nou aprann ak sezisman lanmò Konpè Filo. Anthony Pascal fè vwal pou peyi san chapo. Tout moun pantan, paske lanmò pa gen klakson, tout moun gen yon mo pou yo di paske Filo se te yon senbòl kòm moun ak yon bèl mak jounalis.
Chak moun gen Konpè Filo pa yo.
Pa m nan m te rankontre l san mwen pa t jan m wè l sou 1330 AM nan yon ti randevou nou te genyen chak nevè nan aswè aprè emisyon blag Fito Popo a, lendi rive vandredi.
Se nan yon radyo ak lanp General electric, pa gen modèl sa yo sou moun ankò, m te konn tande vwa l ak vwa Liliane sou Radio Haiti Inter.
Se jis apre m vin aprann ke se Anthony Pascal ki te bon non l. Se apre 1986 m vin konn figi l. Nan Radio Haiti Inter pa m nan se te Konpè Filo ak Liliane. Se te de vwa ki t ap bay nouvèl.
Se nan koute nouvèl m tande pale pou premye fwa de Kanntè. Se te apre yon repòtaj Filo t al fè nan Nòdwès. Se la m tande « Dan reken pi dous pase prizon, pase grangou », lè moun ki t ap pare pou pati yo t ap rakonte jan anyen pap fè yo rete an Ayiti. Jodi a se kominote sa ki vin bay pi bèl tranch nan dyaspora nou nan Miami. E karant tan apre Ayisyen pito reken toujou. Sa k ta di san nan ane 70 yo…
Jodi a chak fwa m tande gen lese frape an Iran, an Irak, Nicaragua ou yon lòt kote m sonje jan Liliane ak Filo te fè mwen viv nouvèl sou latè tankou si sa t ap pase nan salon lakay mwen.
Se nan menm Radio Haiti Inter sa a tou m dekouvri kisa ki diktati Duvalier a lè yon jou Konpè Filo fin bay nouvèl li pa antre lakay li.
« Yo pran Filo », se sa tout moun t ap di. Li te antre nan gwo lis moun ke yo disparèt yo. Machin kraze zo ak baboukèt la te frape fò jou sa a, an oktob 1980.
Konpè Filo ta pral kroke nan gòj makout yo. Kèk jou apre yo te sètoblije lage l.
M sonje kou jodi a jan m te tande vwa Jean Leopold Dominique k ap fè Konpè Filo rakonte jan sa te pase lè li te tounen nan radyo a. Ant jou yo te pran Filo a ak jou li te lage a, tout moun ki pa jan m gen moun yo pran sou Duvalier te viv an dirèk doulè a.
Diktati Duvalier a t ap deplotonnen epòk sa a pou pitit tig la te ka di li se tig tou. Pita ta pral pi tris, 28 novanm 80 pat lwen. Yon moun ki anvi tande son epòk sa a ka ale sou sit Duke Universite mete sou pye a ak tout achiv Radio Haiti Inter yo.
Konpè Filo ki file ale jodi a apre yon malèz fè pati de gwo tonton poto mitan ki te kenbe eskanp figi laprès an Ayiti nan ane 70-80 yo. Chapo ba pou li.
Lè li tounen apre 1986, bagay la pat menm jan an, Compère Filo tounen Konpè Filo men sa ta pral pèmèt tout moun dekouvri yon lòt Filo. Yon Konpè Filo ki plante pye l byen fon nan kilti peyi a, nan vodou, nan lakou epi yon Konpè Filo ki pat pale politik men ki te gen yon kapasite pou li fè envite l yo pale nan emisyon Kalfou sou radio Télé Ginen.
Filo ak Ginen, ak Ginen yo, se yon bèl bout wout.
De Konpè Filo radio Haiti Inter a Konpè Filo sou Téle Ginen jou pase, ane pase, men Konpè Filo ap rete pami moun ki fè m konprann ke nouvèl pa nouvèl si li pa gen sèl ak si li pa gen nanm.
Mèsi pou sa Filo. Mèsi pou bout wout ou fè ak nou sou tè sa a.
Frantz Duval
